Δίστομο

του Nίκου  Παπανδρέου

    Για τα γεγονότα στο Δίστομο πρωτάκουσα σε μια προ-εκλογική περιοδεία το 1975. Οι τρομερές ιστορίες έμειναν στο υποσυνείδητο σαν απόηχος ενός εφιάλτη που δεν θυμόμουν καλά. Από πρώτο χέρι στο καφενείο του Διστόμου ξανάκουσα για το τι ακριβώς είχε συμβεί εδώ πριν από 54 χρόνια, στις 10 Ιουνίου, 1944.
Για την σφαγή 223 ανδρών, γυναικών  και παιδιών. Αναρωτιέμαι, σαν εκπρόσωπος μιας γενιάς που δεν έζησε τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και το Ολοκάυτωμα, τι μπορώ να πω γι’ αυτά τα πράγματα.

Την άνοιξη ρώτησα τον Ιάκωβο Καμπανέλλη, αυτόν τον διάσημο θεατρικό συγγραφέα και άνθρωπο που πέρασε από τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, τι πίστευε για την περίφημη απάντηση της Νυρεμβέργης, “εκτελούσαμε διαταγές”. Πώς θα έπρεπε να είχαν ενεργήσει οι Γερμανοί στρατιώτες και αξιωματικοί στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως; Δεν ήταν διαταγές στις οποίες απλώς υπάκουγαν όταν σκότωναν Έλληνες, Εβραίους, και αθίγγανους όλων των ηλικιών;“Αντί να εκτελούν διαταγές,” μου είπε, “έπρεπε να είχαν αυτοκτονήσει οι ίδιοι”.

Η ερώτηση που στοιχειώνει όλους εμάς που μόνο διαβάζουμε για τον δεύτερο και τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο είναι από πού προέκυψε όλη αυτή η βαρβαρότητα; Τι είδους εξουσία και τι είδους  κοινωνία μπορεί να δημιουργήσει τέτοια αγριότητα; Ή μήπως η αγριότητα αυτή είναι ενυπάρχουσα στον άνθρωπο;
Δεν έχω τις απαντήσεις σ’ αυτά τα ερωτήματα  Πιθανόν κανείς δεν τις έχει. Αλλά σίγουρα δε θα σταματήσω ποτέ να διατυπώνω αυτές τις ερωτήσεις. Όχι όσο μπορώ ακόμα να σκέφτομαι.Για τους πιο ευφυείς άντρες και γυναίκες στον δέκατο ένατο αιώνα, μια πρόβλεψη ότι βασανιστήρια και σφαγές θα γινόταν σύντομα ενδημικές στην “πολιτισμένη” Ευρώπη, θα φαινόταν σαν ένα εφιαλτικό αστείο.



Στα 1760, ο Βολτέρος πίστευε ότι οι βασανισμοί και οι άλλες κτηνωδίες είχαν περάσει για πάντα από τον πολιτισμένη κοινωνία. Όταν ο Βολτέρος αφύπνιζε ολόκληρη την Ευρώπη να προσπαθήσει να σώσει έναν άνθρωπο από τα βασανιστήρια, ρωτήθηκε γιατί ήταν τόσο ένθερμος. Ο Βολτέρος απάντησε το Μάρτιο του 1762 “επειδή εγώ ο ίδιος είμαι αυτός ο άνθρωπος”.
Σήμερα σε διαφορετικά σημεία της γης τα βασανιστήρια και οι εκτελέσεις είναι ευρέως καθιερωμένα μέσα πολιτικού ελέγχου. Οι κοινωνίες και πάλι αποτεφρώνονται, βασανίζονται, απελαύνονται. Μ’ αυτήν την τακτική, σήμερα και στη διάρκεια του αιώνα θα χρειαζόμασταν εκατομμύρια Βολτέρους που να φωνάζουν με όλη τους τη δύναμη: “Σταματήστε”!Οι γενοκτονίες αντί να μειώνονται εξακολουθούν να υφίστανται.
Στον αιώνα μας και μόνο έχουμε τις γενοκτονίες των Αρμενίων, των Εβραίων, τη γενοκτονία της Καμπότζης που καθοδηγήθηκε από τον Πόλ Ποτ (ο οποίος υποστηρίχτηκε αρχικά από τις Ηνωμένες Πολιτείες), τη γενοκτονία της Βοσνίας, τις προσπάθειες των Ιρακινών να εξολοθρεύσουν τους Κούρδους και τους Ιρανούς και, μόλις τον προηγούμενο χρόνο, τη μαζική σφαγή στη Ρουάντα. Σ’ αυτήν την τελευταία περίπτωση, η Γαλλία πρέπει να ντρέπεται. Όχι μόνο έκανε τα στραβά μάτια, αλλά σιωπηρά ενίσχυσε τη σφαγή, πουλώντας όπλα στους δράστες. Τέτοιες είναι οι Μακιαβελλικές ρίζες της γενοκτονίας.
Έλεγχος και εξουσία. Αλλά όχι μόνο. Η συμπεριφορά από πλευράς των Γερμανών στην Ελλάδα και στην Ευρώπη είναι πέρα από την ανθρώπινη φαντασία. Το Δίστομο είναι ένα παράδειγμα της συμπεριφοράς αυτής, ένα παράδειγμα που πολλοί από σας έχετε γνώση από κοντά.
Ο δήμαρχος σας, έξι ετών τότε, είχε την τύχη να ξεφύγει την σφαγή, αλλά όχι και τις φωνές, τις φωτιές, και τις μυρωδιές. Το να αναλύσει κανείς μια τέτοια αποτρόπαιη πράξη φαίνεται αδύνατο. Βλέποντας το θέμα από θρησκευτική σκοπιά, το Ολοκαύτωμα και το τι έγινε στο Δίστομο είναι αποδείξεις της δεύτερης πτώσης του ανθρώπου από τον Παράδεισο. Δεν υπήρχε καμιά προειδοποίηση σχετικά με το τι επρόκειτο να συμβεί στην ανθρωπότητα κατά τη διάρκεια αυτού του αιώνα;
Υπήρξε ένα ιστορικό προηγούμενο για το ολοκαύτωμα και για τις αγριότητες στο Δίστομο, στο Κομμένο, στο Χoρτιάτη, και στα Καλάβρυτα; Για να το απαντήσω, θα σας πω για αυτά που έχει γράψει ένας διανοούμενος ονόματι Τζώρτζ Στάϊνερ, o οποίος αντί για πολιτική ανάλυση, βρίσκει κάποιους περίεργους πνευματικούς “προγόνους» στον χώρο της τέχνης και της λογοτεχνίας.Ο Στάινερ γράφει ότι η ανία του προηγούμενου αιώνα, αυτό που οι διανοητές ονομάζουν το “ennui” της άρχουσας τάξης του δέκατου ένατου αιώνα, και η απουσία σημαντικών πολέμων στην Ευρώπη, έγινε αφορμή να αναπτυχθεί μια περίεργη επιθυμία για βία, ερωτισμό, ακόμη και πόλεμο. Αντί να ασχοληθούν με τα κοινωνικά ζητήματα του “λαού”, μετά τη Γαλλική Επανάσταση και τους θριάμβους του Ναπολέοντα, οι άντρες της άρχουσας τάξης έψαχναν για εύκαιρα πεδία για να αποδείξουν τον ηρωισμό τους και το μεγαλείο τους.

Με την ανάπτυξη του καπιταλισμού βρήκαν αντί το πεδίο του πολέμου, την κατάκτηση νέων αγορών. Τα σημεία αναφοράς παρέμεναν. Δεν είναι σύμπτωση που οι άνθρωποι χρησιμοποίησαν ορολογία από τον πόλεμο για να προσδιορίσουν και να δικαιολογήσουν την ύπαρξη τους. Οι σπουδαίοι άντρες αποκαλούνταν “Ναπολέοντες των Οικονομικών” και οι ισχυροί επιχειρηματίες “Καπετάνιοι της Βιομηχανίας”. Χρησιμοποιούσαν γλώσσα πολεμική για να ικανοποιήσουν την ανάγκη τους να αισθάνονται ότι κάνουν κάτι σημαντικό. Και σας ρωτώ, ο επιχειρηματικός ανταγωνισμός δεν είναι και σήμερα μορφή πολέμου;

Δεν μιλάμε για κατακτήσεις, για ήττες, για θανάτους στον χώρο αυτό;Από τα 1830 και μετά έχουμε την εμφάνιση ενός περίεργου αντί-ονείρου: το όραμα των πόλεων που χάνονται. Μια παράξενη σχολή ζωγραφικής αναπτύχθηκε: Πολλοί ζωγράφοι τις εποχής μας έδιναν το Λονδίνο, το Παρίσι και το Βερολίνο ζωγραφισμένα σαν τεράστια ερείπια, ενώ αναπαράσταιναν διάσημα ορόσημα τοποθετημένα σε καρβουνιασμένους κορμούς και βρώμικο νερό. Ακριβώς εκατό χρόνια αργότερα, αυτές οι αποκαλυπτικές εικόνες και τα κολάζ θα γίνονταν φωτογραφίες της Βαρσοβίας, της Δρέσδης και του Διστόμου. Ακόμη και στη λογοτεχνία έχουμε σημάδια αυτού του επερχόμενου εφιάλτη. Η αίσθηση της ανικανότητας ύστερα από τα θυελλώδη γεγονότα της Γαλλικής Επανάστασης εκφράστηκε στη λογοτεχνία με τη “Μαντάμ Μποβαρύ” του Φλομπέρ - ένα βιβλίο για μια γυναίκα που δεν μπορεί πραγματοποιήσει τα όνειρά της και επιθυμεί μια κοινωνία που δε θα επιτρέπει την περιθωριοποίηση. Ο Φλομπέρ έγραψε επίσης και ένα λιγότερο γνωστό βιβλίο με τον τίτλο “Σαλαμπό”. Σ’ αυτό βρίσκουμε μία αιματολαγνική αφήγηση, περιγραφές για πολεμικές βαρβαρότητες και οργιαστικό πόνο ο οποίος μας οδηγεί στην καρδιά του προβλήματος. “Ο σαδισμός στο βιβλίο, η ανάγκη για αγριότητες πηγάζει από την κατάσταση του ίδιου του Φλομπέρ: στην εφηβεία του δεν είχε νιώσει τίποτα άλλο από ακόρεστες επιθυμίες και μια απάνθρωπη ανία”.

Γύρω στο 1900, υπήρχε στην Ευρώπη μια τρομερή ετοιμότητα για αιματοχυσία. Είναι καθήκον μας σήμερα να ερευνήσουμε και να καταγράψουμε οποιεσδήποτε τέτοιες τάσεις στη ζωή μας και στον κόσμο μας.Καθώς αναπνέουμε τον καθαρό αέρα της Βοιωτίας και χαιρόμαστε την ομορφιά του μοναστηριού του οσίου Λουκά ή και της εκκλησίας του Ιερουσαλήμ στην Λιβαδειά, η σημερινή εκδήλωση μας αναγκάζει να κοιτάξουμε πίσω στο παρελθόν προς τη μεριά αυτών που τόσο άδικα έφυγαν μακριά μας. Σε εσάς, τους κατοίκους του Διστόμου και σε εσάς που ζήσατε το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, δεν μπορώ να δώσω καμιά παρηγοριά και καμιά συμβουλή. Είναι καθήκον μου όμως και καθήκον όλων μας να ακούμε ότι έχετε να μας πείτε.Για να ξέρουμε ποίοι είμαστε, πρέπει να ξέρουμε από που ερχόμαστε. Δεν αρκεί να γνωρίζουμε μόνο το φυσικό μας τοπίο, τα πεύκα, τα κατσίκια, το Αιγαίο και τoυς θεούς που κατοικούσαν κάποτε στον Όλυμπο. Πρέπει να εξερευνούμε την ιστορία του τόπου μας. Όχι μόνο εμείς. Και η υπόλοιπη Ευρώπη.Το Δίστομο είναι στα δικαστήρια όπου διεκδικεί την επανόρθωση των ζημιών. Το θέμα δεν είναι φυσικά υλικό. Είναι ιστορικό. Με το δικαστήριο ευαισθητοποιούμε και τους Ευρωπαίους για τα γεγονότα.

Για πολλούς η λέξη «Δίστομο» δεν σημαίνει και πολλά. Μια νίκη στα δικαστήρια ίσως αλλάξει αυτό το δεδομένο.Καθήκον μας είναι επίσης να κρατήσουμε τη μνήμη ζωντανή, μέσα από την τέχνη, μέσα από τα βιβλία, μέσα από τις προφορικές διηγήσεις των παππούδων μας, μέχρι και μέσα από την μουσική του Θεοδωράκη και την Μπαλάντα του Μαουθάουζεν.
Για τους νεώτερους, η σφαγή στο Δίστομο είναι ένα μάθημα για την αισχρή πλευρά της ζωής. Είναι ακόμη μία αδιάκοπη υπενθύμιση ότι τα περισσότερα από όσα μας ανησυχούν και μας προβληματίζουν καθημερινά είναι πολύ πολύ ασήμαντα συγκρινόμενα με την ιερή άβυσσο αυτών των τριών πύρινων ημερών. Θα ήθελα να πω ότι ο θάνατός τους δεν ήταν μάταιος. Δεν ξέρω αν μπορώ. Ξέρω όμως ότι η συλλογική μνήμη της 10 Ιουνίου, 1944, οι ιστορίες που μου έχουν διηγηθεί οι ντόπιοι εδώ και αλλού, η προφορική ιστορία που έχει συλλέξει ο δήμαρχος, και οι φωτογραφίες του Ουκρανού Δμίτρι Κέσελ την ημέρα μετά την σφαγή μας εξοπλίζει με μια πανίσχυρη ηθική πυξίδα. Η ίδια η χώρα μας, η Ελλάδα, μας παρέχει άφθονα παραδείγματα ηρωισμού και αυτοθυσίας. Σ’ αυτήν τη χώρα πολλοί πέθαναν επειδή ήταν Έλληνες, επειδή ήταν φτωχοί, επειδή ήταν απροστάτευτοι, επειδή ακολούθησαν την ηθικά σωστή πλευρά σε όλους τους πολέμους. Ακόμα και οι ισχυροί άνθρωποι πέθαναν για τα ιδανικά τους.

Το τίμημα της αντίστασης στο κακό ήταν τεράστιο: πείνα, καταστροφή και θάνατος. Στην καινούρια διεθνή τάξη πραγμάτων η Ελλάδα υποστηρίζει τους αδύνατους και τους καταδυναστευόμενους, ακριβώς όπως ορθώθηκε απέναντι στη Γερμανία στον πρώτο και στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ακριβώς όπως ακόμη και σήμερα πρέπει να συνεχίσει το μοναχικό αγώνα της για να προασπίσει τα σύνορά της.Φαίνεται ότι η Ευρώπη ξεχνάει πολύ γρήγορα την ιστορία της, έχει ξεχάσει την Τσεχοσλοβακία, την Πολωνία, την Δρέσδη και την Βαρσοβία. Έχει ξεχάσει την Κύπρο. Έχει ξεχάσει το Δίστομο. Γι’ αυτό δεν ήξερε πως να αντιμετωπίσει το πρόβλημα στην πρώην Γιουγκοσλαβία. Η ηθική λείπει από τις σχέσεις μεταξύ των κρατών. Φαντάζομαι ότι αυτοί που πέθαναν δεν θέλουν εμείς να κλειστούμε σε ένα μοναστήρι και να πενθήσουμε. Θέλουν να ζήσουμε με τον τρόπο που θα ζούσαν αυτοί: με αγάπη, συμπόνια και καλοσύνη για τους συνανθρώπους μας. Να μην γίνουμε όμως δέσμιοι της ιστορίας μας. Μόνο αν είμαστε ελεύθεροι από το παρελθόν μπορούμε να δημιουργήσουμε κάτι καινούριο. Αν είμαστε ελεύθεροι σήμερα, είναι επειδή υπήρξαν τόσοι που αντισταθήκαν στο κακό. Πρέπει να αντισταθούμε στην τάση μας να ξεχνάμε το παρελθόν και να κοιτάμε μόνο το μέλλον.Σήμερα η αντίσταση αρχίζει στο σπίτι και στην κοινωνία. Σημαίνει ότι όλα που κάνουμε και που σκεφτόμαστε να χαρακτηρίζονται από ένα ψηλό βαθμό ποιότητας.Θα έχετε ακούσει και εσείς πολλά ανέκδοτα σε βάρος παραδείγματος χάρη των Ποντίων, των Αλβανών, των Εβραίων, και άλλων μειονοτήτων.

Παρ’ όλο που πολλές φορές είναι αυτονόητο ότι δεν στοχεύουμε στην μείωση των λαών αυτών όταν γελάμε μ’ αυτά, πρέπει να έχουμε υπ ‘όψη ότι εμπεριέχουν ένα κίνδυνο. Μπορούν να οδηγήσουν σε μία υπόγεια μορφή ρατσισμού η οποία είναι ευάλωτη στην εκμετάλλευση από τον κάθε κακοπροαίρετο.Αυτά τα ανέκδοτα διατηρούν ζωντανή στη συνείδηση μας την πιθανότητα της βίας. Σ’ αυτόν τον αιώνα, η μετάβαση από την σκέψη στην πράξη είναι τρομακτικά εύκολη. Η αντίσταση ξεκινάει μέσα στο μυαλό μας.
Πάνω απ’ όλα, όπως έγραγε ο Στάινερ, να μην συνηθίσουμε στην βαρβαρότητα, να σκανδαλιζόμαστε και να αντιδρούμε σ’ αυτό σε τέτοιο σημείο, ώστε να επηρεάζεται σημαντικά η θέση μας στην κοινωνία και στην ιστορία. Πρέπει να ξαφνιάζουμε την ψυχή μας. Με αυτό τον τρόπο, θ’ αποφύγουμε την κυνικότητα της εποχής μας και οι φαύλοι δεν θα ξεφεύγουν ατιμωρητί.Όλα αυτά είναι που μας διδάσκει το Δίστομο, που δίδαξε σε μένα.