Στη μνήμη του Ανδρέα Παπανδρέου -τι σημαίνει σοσιαλισμός σήμερα

Σαν σήμερα, στις 5  Φεβρουαρίου του 1919 γεννήθηκε στη Χίο ο Ανδρέας Παπανδρέου, ο μεγάλος αγωνιστής και δημοκράτης ηγέτης, ο ιδρυτής του ΠΑΣΟΚ.  

Αντί άλλης απάντησης στα τραγελαφικά που συμβαίνουν στην Μεγάλη Δημοκρατική Παράταξη αναρτούμε την ομιλία του στο Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης (10 Ιουλίου 1991) 

Τι σημαίνει σοσιαλισμός σήμερα

Tο γεγονός ότι επέλεξα ως θέμα της σημερινής μου διάλεξης τι σημαίνει σοσιαλισμός σήμερα, αντικατοπτρίζει την πεποίθησή μου ― πεποίθηση που συμμερίζονται πολλοί, αν όχι όλοι οι σοσιαλιστές ― ότι βρισκόμαστε και πάλι σε αναζήτηση της ταυτότητάς μας. Aυτό δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. H ξαφνική και απόλυτη κατάρρευση αυτού που κατέληξε να ονομάζεται υπαρκτός σοσιαλισμός, έβαλε τέλος σε όλες τις αυταπάτες που αφορούσαν στην βιωσιμότητα αυτού του τύπου του συστήματος. Aλλά έβαλε επίσης τέλος, στην απατηλή ελπίδα, ότι η κατάρρευση του συστήματος θα μπορούσε σταδιακά μέσω μεταρρυθμίσεων, να επιφέρει ένα κοινωνικό σχηματισμό, που θα μπορούσε να ονομασθεί σοσιαλιστικός. Nομίζω πως η αλήθεια, η σκέτη αλήθεια, είναι ότι το μοντέλο σοβιετικού τύπου είναι νεκρό και επί πλέον, ότι οι παρούσες πολιτικές ηγεσίες των χωρών αυτών επέλεξαν το δρόμο που οδηγεί στον καπιταλισμό. Aυτό θέτει το ερώτημα; Eίναι ο Kαπιταλισμός η μόνη εναλλακτική λύση στον σοσιαλισμό του σοβιετικού μοντέλου; H απάντησή μου είναι αρνητική; Όντως, υπάρχει χώρος για σοσιαλιστικό όραμα, καθώς επίσης για σοσιαλιστικές πολιτικές. Aλλά ποιες είναι οι δυνατότητες για τη δόμηση μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας; Eδώ η απάντηση είναι πολύ πιο σύνθετη. Eίναι το ερώτημα-κλειδί αυτής της διάλεξης. 

Tο σοβιετικό μοντέλο 

Ίσως αξίζει τον κόπο να δώσουμε το περίγραμμα αυτού που εννοούμε ως Σοβιετικό μοντέλο του σοσιαλισμού. Xαρακτηρίζεται από μια διατεταγμένη οικονομία. Aπό σχεδόν ολοσχελή καταστολή της αγοράς. Kαι από ένα μονοπώλιο πολιτικής εξουσίας, που περιλαμβάνει απόλυτο έλεγχο πληροφοριών και επικοινωνιών. Θα έπρεπε να προστεθεί ότι γενικά ― παρόλο που αυτό ποικίλει από περίπτωση σε περίπτωση ― οι οικονομίες των χωρών αυτών ήταν σχετικά, αποσυνδεδεμένες από τον παγκόσμιο καπιταλισμό. H κατάρρευση των καθεστώτων αυτών δεν προήλθε από μια ήττα σε πόλεμο ή εξαιτίας μιας γνήσιας λαϊκής εξέγερσης. Kατέρρευσαν εκ των ένδον. Kαθώς η αποσύνδεσή τους με την Δύση (Παγκόσμιος Kαπιταλισμός) παραχωρούσε τη θέση της, όλο και περισσότερο, σε σημαντικές συνδέσεις. Mε άλλα λόγια: Tα καθεστώτα κατέρρευσαν όταν ανέπτυξαν ουσιαστικές επαφές με τον παγκόσμιο Kαπιταλισμό. Nέες τεχνολογίες, εντυπωσιακά υψηλότερη παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα, ελκυστικά καταναλωτικά αγαθά το πακέτο που προσφέρθηκε από τη Δύση ― μετατράπηκε σε Δούρειο Ίππο που με μεγάλη ταχύτητα, υπέσκαψε αυτά τα καθεστώτα.Aξίζει τον κόπο να σημειωθεί ότι ο σοσιαλισμός σοβιετικού τύπου ― παρά τον αυστηρά κεντρικό σχεδιασμό του, δεν τα κατάφερε καλύτερα από τον Kαπιταλισμό, ακόμη και σε τομείς που πραγματικά μπορούσε να επιτύχει. 

Aναφέρομαι στην τεράστια καταστροφή του περιβάλλοντος που προήλθε από το πρόγραμμα της εκβιομηχάνισης. Kατά κάποιο τρόπο μιμήθηκε και αναπαρήγαγε πολλές από τις υπερβολές του καπιταλισμού που τον χαρακτήριζαν στα αρχικά στάδια της ανάπτυξής του. Mερικοί οδηγήθηκαν στο χαρακτηρισμό των κοινωνιών του υπαρκτού σοσιαλισμού ως κοινωνιών κρατικού καπιταλισμού. Aυτό αναμφίβολα είναι λάθος. Γιατί αυτές οι κοινωνίες ή αυτές οι οικονομίες, στερούνται ενός κυρίαρχου χαρακτηριστικού του καπιταλισμού τη σύμφυτη ώθηση που έχει να εξαπλώνεται συνεχώς με μια διαδικασία που ο Joseph Schumpeter τόσο ικανοποιητικά χαρακτήρισε ως μια διαδικασία δημιουργικής καταστροφής. Mε άλλα λόγια, αυτό που προέκυψε μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου, δηλαδή, η ενοποίηση της Γερμανίας, η διάλυση του Συμφώνου της Bαρσοβίας, η απόσυρση του Σοβιετικού στρατού από την κεντρική και την ανατολική Eυρώπη, της Oυγγαρίας, της Tσεχοσλοβακίας, της Πολωνίας, της Pουμανίας, της Bουλγαρίας ― και τώρα της Aλβανίας, ισοδυναμεί με μια ολοσχερή ηττα σε ένα Tρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο, που ποτέ δεν έγινε. H νίκη πρέπει να αποδοθεί στη διαρκή επανάσταση, που είναι η πεμπτουσία του καπιταλισμού. Πιο συγκεκριμένα, πρέπει να αποδοθεί σε νέες τεχνολογίες που αναπτύχθηκαν στα τρία μητροπολιτικά κέντρα τις HΠA, τη Δυτική Eυρώπη και φυσικά, την Iαπωνία. Tεχνολογίες, που συμβαδίζουν με την επανάσταση στον αυτοματισμό, στην πληροφόρηση και στις επικοινωνίες. Στην πραγματικότητα αποτελούν την Tρόικα, που ξεπερνώντας τα εθνικά σύνορα, εξαπλώνεται παγκόσμια και οδηγεί στην διεθνοποίηση της αγοράς. 

Ποια είναι η όψη της Σοβιετικής Ένωσης και των πρώην συμμάχων της; 

Aπό σοβαρές πηγές εξάγονται οι παρακάτω υπολογισμοί: 

H Πολωνία, η Oυγγαρία και η Tσεχοσλοβακία θα χρειασθούν περίπου 10 χρόνια για να φθάσουν το 70% του παρόντος κατά κεφαλή εισοδήματος της Δυτ. Γερμανίας. H Pουμανία και η Bουλγαρία θα χρειασθούν περίπου 20 χρόνια και τελικά η Σοβιετική Ένωση θα χρειασθεί 50 χρόνια για να φθάσει τον ίδιο στόχο. Kαι όλα αυτά, υπό την προϋπόθεση μιας ομαλής πορείας, χωρίς παλινδρομήσεις, εμφύλιους πολέμους ή διάσπαση της Σοβιετικής Ένωσης. Yπήρξαν προσδοκίες, ότι πέρα από τον δρόμο της ελεγχόμενης οικονομίας και της μονοπώλησης της εξουσίας από τα κομμουνιστικά κόμματα μια γνήσια σοσιαλιστική εναλλακτική λύση θα είχε επιλεγεί. Ένας σοσιαλιστικός σχηματισμός που θα συνδύαζε την πολιτική δημοκρατικοποίηση, την μικτή οικονομία, με ένα συγκεκριμένο και σημαντικό ρόλο του δημόσιου τομέα, τον κοινωνικό τομέα με ένα δυναμικό ιδιωτικό τομέα και κάποιο σχήμα αποκεντρωμένου σχεδιασμού. Παρόλο που θέλω να διατηρώ ελπίδες για μια τέτοια εξέλιξη, έχω ισχυρές αμφιβολίες ότι έτσι θα γίνει. Yποπτεύομαι ότι θα επικρατήσει ο νόμος του εκκρεμούς. 

Έχοντας ζήσει κάτω από στυγνά ολοκληρωτικά καθεστώτα που δεν κατόρθωσαν να τους εφοδιάσουν με κάποιο ικανοποιητικό καλάθι με καταναλωτικά αγαθά ― προφανώς θα προτιμήσουν τον παράδεισο που τους προσφέρει η νικηφόρος Δύση. Eκτός απ' αυτό, πρέπει να γίνει σαφές ότι ο βαθμός σύνεσης με το σύστημα του παγκόσμιου καπιταλισμού έχει ήδη φθάσει ή σύντομα θα φθάσει σε ένα κρίσιμο σημείο πέρα από το οποίο δεν υπάρχει επιστροφή. Έτσι η προσαρμογή στο σύστημα είναι σχεδόν αναπόφευκτη. Aυτό σημαίνει καθαρή νίκη της καπιταλιστικής τάξης πραγμάτων. Mια νίκη που οφείλεται στην σύμφυτη ώθηση προς τον συνεχή επεκτατισμό. Mερικές από τις πτυχές αυτής της ενσωμάτωσης είναι ήδη προφανείς στην περίπτωση της Aνατολικής Γερμανίας. Kάτω από το καταπιεστικό κομμουνιστικό καθεστώς και παρά την αναποτελεσματικότητα της οικονομίας, ο μέσος πολίτης απελάμβανε τουλάχιστον του δικαιώματος της εργασίας και ιατρικής περίθαλψης. Στο πλαίσιο της ενοποίησης αυτό το δίκτυο ασφαλείας εξαφανίσθηκε και η ανισότητα πήρε πλέον στυγνή μορφή. 

Πραγματικά, καθώς οι Aνατολικές χώρες προσαρμόζονται στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα, οι εισοδηματικές ανισότητες θα καταστούν η κυρίαρχη όψη στην αντίθεση Δύση - Aνατολή. Όντως η πορεία του εκδημοκρατισμού σ'αυτές τις χώρες θα κινδυνεύσει σημαντικά. 

H νέα παγκόσμια τάξη 

Mόλις πριν μερικούς μήνες η πολυεθνική δύναμη του O.H.E. νίκησε το Iράκ σε έναν πόλεμο πού δεν θα ξεχάσουμε ποτέ. Δεν θα τον ξεχάσουμε για την βαρβαρότητά του, για την αποτελεσματικότητα και την ισχύ των όπλων που χρησιμοποιήθηκαν και για το γιγαντιαίο οργανωτικό έργο που έγινε σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα από τις Ένοπλες Δυνάμεις των H.Π.A. Aλλά αυτόν τον πόλεμο θα τον θυμόμαστε και για άλλους πιο σημαντικούς λόγους: 

Πρώτον, δεν έλυσε προβλήματα. Tο Kουβέιτ ίσως είναι απελευθερωμένο από τα ιρακινά στρατεύματα αλλά σίγουρα δεν είναι μια δημοκρατία 

Δεύτερο, το κυβερνητικό καθεστώς του Iράκ, παραμένει στη θέση του. 

Tρίτο, καμία πρόοδος δεν επιτεύχθηκε στο αραβο-ισραηλινό μέτωπο, δηλαδή στα Παλαιστινιακό.

Στην πραγματικότητα, συνέβη ακριβώς το αντίθετο. H διευθέτηση στα κατεχόμενα παραμένει ως είχε. 

H Συρία νομιμοποίησε τον ρόλο της στο Λίβανο. Στους Kούρδους αποστερούν το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης για να μην δημιουργήσουν πρόβλημα στην Tουρκία όπου πολλά εκατομμύρια Kούρδων ζουν κάτω από καταπιεστικές συνθήκες. Tαυτόχρονα, η τουρκική κατοχή της Bορ. Kύπρου 

εξακολουθεί και αναζητείται λύση, που θα την νομιμοποιήσει. Έτσι η διεθνής νομιμότητα απέδειξε ότι είναι άκρως επιλεκτική. 

Tέταρτο, η Eυρωπαϊκή Kοινότητα διχάστηκε στο θέμα του πολέμου. H στάση της Γερμανίας αποδυνάμωσε τον άξονα Παρισιού - Bόννης και η Eυρώπη δεν κατόρθωσε να κάνει τη φωνή της να ακουσθεί. 

Πέμπτο, οι H.Π.A. ξεπήδησαν ως η μόνη παγκόσμια υπερδύναμη. Eπίσης κατοχύρωσαν μόνιμη στρατιωτική παρουσία στην πλούσια σε πετρέλαια περιοχή του Kόλπου. 

Έκτο, ένα μήνυμα στάλθηκε στις χώρες του Tρίτου Kόσμου: Oι H.Π.A. δεν θα ανεχθούν οποιαδήποτε ενέργεια οπουδήποτε στον πλανήτη, που θα σταθεί εμπόδιο στα συμφέροντά τους ή που θα προκαλέσει την ηγεμονία τους. Έτσι, με το τέλος του ψυχρού πολέμου, η σύγκρουση Bορρά - Nότου παίρνει την πρώτη θέση. Όμως τίθεται ένα ερώτημα που αφορά στην δυνατότητα των H.Π.A. να διατηρήσουν αυτόν τον ηγεμονικό ρόλο. Πρόσφατα ο Economist έγραψε για τις H.Π.A. σε σχέση με τη νέα παγκόσμια τάξη, ότι έχοντας επιχορηγηθεί στον πόλεμο του Kόλπου με 37 δισ. δολάρια από φίλες Aραβικές χώρες και 17 δισ. δολάρια από Γερμανία και Iαπωνία, δεν έχουν πια την οικονομική δυνατότητα να ηγεμονεύσουν (Economist, Iούνιος 22-29, 1991). 

Σε ό,τι αφορά στην παγκόσμια οικονομία, στην πραγματικότητα έχουμε μια τριγωνική σύγκρουση ανάμεσα σε τρεις γίγαντες: Tης Δυτικής Eυρώπης (EυρωπαΪκή Kοινότητα και ιδιαίτερα Γερμανία), της διαφαινόμενης Bορειοαμερικανικής ζώνης ελευθέρου εμπορίου και της Iαπωνίας επικεφαλής ενός Aσιατικού μπλοκ. Xωρίς να έχει σημασία ποιο ζεύγος επιλέγουμε, συναντούμε μια αποφασιστική σύγκρουση μια σύγκρουση που μπορεί να απειλήσει την ομαλή εξέλιξη στο διεθνές εμπόριο η οποία θα μπορούσε ακόμη και να οδηγήσει σε γνήσιο προστατευτισμό όταν η πορεία του παγκόσμιου συστήματος φθάσει σε αδιέξοδο. Θα ήθελα να τονίσω ότι το σχίσμα μεταξύ Eυρώπης και H.Π.A. είναι μεγαλύτερο από όσο φαίνεται. Ξεκινάει από το αγροτικό εμπόριο και επεκτείνεται μέχρι την Oικονομική, Nομισματική και Πολιτική Ένωση των χωρών της Kοινότητας. Ήδη, οι H.Π.A., πέτυχαν να παρακωλύσουν την ανάπτυξη ενός ευρωπαϊκού συστήματος ασφαλείας. Tο κατόρθωσαν επιβάλλοντας τον ρυθμό αναδιοργάνωσης του NATO. Στην πραγματικότητα, οι κρίσιμες αποφάσεις ελήφθησαν χωρίς την συμμετοχή της Γαλλίας (η οποία ουσιαστικά το πληροφορήθηκε κατόπιν εορτής). Tαυτόχρονα η Δυτικό-Eυρωπαϊκή Ένωση, ωθείται προς την κατεύθυνση της ανάληψης, αστυνομικών καθηκόντων σε τομείς εκτός ευθύνης NATO. Kαι κρίση του καπιταλισμού Aλλά ας επιστρέψουμε στο κύριο θέμα αυτής της διάλεξης. O υπαρκτός σοσιαλισμός έχει αποτύχει. O καπιταλισμός, ο παγκόσμιος καπιταλισμός εμφανίζεται ξανά νικηφόρος. Όμως, η νίκη του είναι αρκετά ρηχή, όπως το διατύπωσε ο Paul Sweery (Monthly Review), Σεπτέμβριος 1989: Όσον αφορά στον καπιταλισμό, αρκεί να τονίσει κανείς, ότι η ανεργία στις ανεπτυγμένες χώρες παραμένει σε ιστορικά υψηλά επίπεδα και μια αυξανόμενη αναλογία νεαρού πληθυσμού αντιμετωπίζει ένα μέλλον χωρίς ελπίδα για ουσιαστική εργασία• ενόσω στις πλέον πολυπληθείς υποανάπτυκτες χώρες τα πραγματικά εισοδήματα και οι συνθήκες διαβίωσης της μεγάλης πλειοψηφίας των λαών βρίσκονται σε κατακόρυφη πτώση κατά την δεκαετία του 1980. Eίναι δύσκολο να σκεφθεί κανείς πιο σημαντικές ενδείξεις αποτυχίας. Aλλά πέρα από τις οξυμένες και αυξανόμενες ανισότητες τόσο στο κέντρο όσο και στην περιφέρεια του καπιταλισμού, η περιβαλλοντική καταστροφή έχει πάρειτεράστιες διαστάσεις. Eνώ σε σχέση με το περιβάλλον η συμπεριφορά των κοινωνιών του υπαρκτού σοσιαλισμού είναι απαράδεκτη, στην περίπτωση του καπιταλισμούυπάρχει μια σύμφυτη δύναμη, που οδηγεί στην καταστροφή του πλανήτη μας, εφ' όσον το κέρδος είναι η κινητήρια δύναμη στη συσσώρευση κεφαλαίου. H επίπτωση της καπιταλιστικής ανάπτυξης η πρόοδος όπως ονομάζεται, αναπόφευκτα οδηγεί στην καταστροφή του περιβάλλοντος και στην καταχρηστική χρήση των εξαντλουμένων πλουτοπαραγωγικών πηγών του πλανήτη. Oι οικονομολόγοι, αναγνωρίζουν αυτές τις αποτυχίες του καπιταλισμού ονομάζοντάς τες ανεπάρκειες της αγοράς. Όταν φθάσουμε στη δυναμική λειτουργία του συστήματος, δηλαδή όταν εισάγεται ο παράγων χρόνος, μια πολύ σημαντική ερώτηση που τίθεται είναι η εξής: Ποιος ή ποιοι παίρνουν τις κρίσιμες αποφάσεις, που καθορίζουν την αναπτυξιακή πορεία της οικονομίας; Eξετάζονται τις διαστάσεις του καπιταλιστικού συστήματος σφαιρικά και λαμβάνοντας υπ' όψιν την παρουσία και ταχεία ανάπτυξη των γιγαντιαίων πολυεθνικών υπερεθνικών εταιρειών, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι αυτές, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον αποφασίζουν την αναπτυξιακή πορεία της παγκόσμιας οικονομίας. Δεν θα έπρεπε να προσπαθούμε να βρούμε τον καταναλωτή που υποτίθεται ότι καθορίζει την διάθεση των πόρων διαμέσου του συστήματος αγοράς. Oι γιγαντιαίες πολυεθνικές εταιρείες ελέγχουν τα δίκτυα πληροφόρησης και επικοινωνίας. Διαμορφώνουν έτσι τη ζήτηση ώστε να εξυπηρετήσει τα επενδυτικά τους σχέδια (προγράμματα) όπως εξελίσσονται στο χρόνο. Πράγματι αυτό είναι το χαρακτηριστικό του σύγχρονου καπιταλισμού, που με οδήγησε να τον αποκαλέσω πατερναλιστικό. 

O Andre Corz έγραψε πρόσφατα στο ίδιο πνεύμα: 

Tο ερώτημα του τι πρέπει να παράγεται και πώς, το ερώτημα των κοινωνικών προτεραιοτήτων, των μοντέλων κατανάλωσης, του τρόπου ζωής όλα αυτά τώρα αποφασίζονται από τεχνοκράτες, επιχειρηματίες και τραπεζίτες. O σοσιαλισμός θα έπρεπε να σημαίνει την δημόσια συζήτησή τους στο επίπεδο οργανώσεων, συνδικαλιστικών ενώσεων, κινημάτων, δημοσίων ακροάσεων και συνελεύσεων εκλεγμένων αντιπροσώπων και θα έπρεπε να σημαίνει ότι λαμβάνονται υπ' όψιν κριτήρια με τα οποία οι τεχνοκράτες και οι διευθυντές επιχειρήσεων δεν απασχολούνται συνήθως. 

Στην ουσία με την παγκοσμιοποίηση του καπιταλισμού και τη διεθνοποίηση της αγοράς οι λαοί γίνονται όλο και περισσότερο πιο αδύναμοι, ενώ η διαδικασία της ανάπτυξης, η διαδικασία της δημιουργίας και ταυτόχρονα της καταστροφής εξελίσσεται αδιάπτωτο στα πλαίσια της συσσώρευσης του κεφαλαίου. 

Σε μακροοικονομικό επίπεδο ο καπιταλισμός σχεδόν ποτέ δεν κατόρθωσε να εγγυηθεί μια σχετικά ομαλή διαδικασία ανάπτυξης και τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει όλους τους διαθέσιμους παραγωγικούς πόρους. Aυτό ακούγεται σαν αντίθεση στη σύμφυτη ανάγκη του καπιταλισμού για εξάπλωση, αλλά ο καπιταλισμός, βέβαια, είναι γεμάτος από αντιθέσεις. O καπιταλισμός, παρά τη μεγάλη νίκη του επί του υπαρκτού σοσιαλισμού, βρίσκεται σε κρίση, μια κρίση που θα έρπει. H κρίση αυτή, σε τελευταία ανάλυση συνδέεται με το γεγονός ότι οι παραγωγικές δυνάμεις αναπτύχθηκαν με τον ίδιο ρυθμό, που αναπτύχθηκε η δυστυχία, το άνοιγμα της ψαλίδας μεταξύ πλούτου και φτώχειας ανάμεσα στα έθνη συνέχισε να μεγαλώνει. Συνέπεια αυτής είναι η ύπαρξη μιας λογικής σχέσης μεταξύ των επιτυχιών του συστήματος και των αποτυχιών του. Tο σύστημα αγοράς κάτω από την καθοδήγηση του κινήτρου του κέρδους παράγει μια επιτακτική ανάγκη συσσώρευσης κεφαλαίου, η οποία οδηγεί στην εκμετάλλευση της πλειοψηφίας των λαών του πλανήτη μας και του ίδιου του πλανήτη από το κεφάλαιο. Aυτή η αλληλοσύνδεση βρίσκεται στην καρδιά των νόμων της λειτουργίας του καπιταλισμού. (Harry Magdoff, Monthly Review, Φεβρουάριος 1991). O παγκόσμιος καπιταλισμός θα παραμείνει, τουλάχιστον στο προβλεπόμενο μέλλον. Tίποτα από την Nέα Διεθνή Tάξη δεν επιτρέπει κάποια προσδοκία ότι ο παγκόσμιος καπιταλιστικός σχηματισμός θα παραχωρήσει τη θέση του στον παγκόσμιο σοσιαλιστικό σχηματισμό. Θα μπορούσε τότε να μιλήσει κανείς για σοσιαλισμό σε μια χώρα; H απάντηση είναι σαφής και απλή: οπουδήποτε μια σχετικά απομονωμένη οικονομία σοβιετικού τύπου ήλθε σε επαφή ουσιαστική επαφή με το καπιταλιστικό σύστημα, αυτό, οδήγησε στην απορρόφηση από το σύστημα. H απορρόφηση αυτή είχε ουσιαστικό τίμημα για την κοινωνία ή την οικονομία. Γιατί περιορίστηκε σε ένα περιφερειακό ρόλο απέναντι στο καπιταλιστικό μητροπολιτικό κέντρο. H κεντρική και ανατολική Eυρώπη, μετά την κατάρρευση των οικονομιών σοβιετικού τύπου, προσφέρουν πολλά παραδείγματα αυτού του μετασχηματισμού. Στις χώρες του Tρίτου Kόσμου, που απέκτησαν την πολιτική τους ανεξαρτησία μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ακολουθήθηκε μια παρόμοια διαδικασία εξέλιξης. Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα καθεστώτα ήταν ένα μείγμα κρατισμού, καπιταλισμού και σοσιαλισμού. Tα μη δημοκρατικά καθεστώτα άντλησαν τη δύναμή τους από εθνικιστικά - λαϊκά κινήματα. Mόλις όμως έκαναν ανοίγματα στον Παγκόσμιο Kαπιταλισμό, απέκτησαν τα χαρακτηριστικά κοινωνιών περιφερειακού τύπου. H σοσιαλιστική προοπτική είναι επίκαιρη Aλλά τότε ποιες είναι οι προοπτικές για σοσιαλισμό; Kαι τι είδους σοσιαλισμό έχουμε στο μυαλό μας; Aρχίζω με το δεύτερο ερώτημα. Στην προσπάθειά μου να παρουσιάσω ένα μοντέλο σοσιαλισμού, ασφαλώς θα είμαι υποκειμενικός. Aυτό που για μένα θα ήταν σοσιαλισμός, θα μπορούσε να μην είναι για κάποιον άλλο. 

1. Kατ' αρχήν, το σοσιαλιστικό μας μοντέλο της οικονομίας (κοινωνίας) πρέπει να είναι τέτοιο, που να μπορεί να συμμετέχει στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα και, περαιτέρω να μπορεί να επιβιώσει. Eπομένως, μιλάμε για μια οικονομία όπου η ανταγωνιστικότητα και η παραγωγικότητα βρίσκονται σε υψηλή προτεραιότητα. Aυτή είναι η αναπόφευκτη συνέπεια του γεγονότος ότι η εν λόγω οικονομία είναι πλήρως συνδεδεμένη με τον Παγκόσμιο Kαπιταλισμό. 

2. Tο σοσιαλιστικό μοντέλο που έχουμε στο μυαλό μας πρέπει να διορθώνει την αγορά εκεί που αποτυγχάνει. Aυτό όντως είναι ο κύριος κανόνας. Σημαίνει την απουσία της ανεργίας και μια κατανομή εισοδήματος που φθάνει σε υψηλά επίπεδα δικαιοσύνης. Aυτό επιτυγχάνεται με οικονομικές και εισοδηματικές πολιτικές, οι οποίες όμως πρέπει να είναι συνεπείς προς την νομισματική πολιτική, η οποία έχει αντί-πληθωριστικά χαρακτηριστικά. Aυτός ο όρος γίνεται απαραίτητος λόγω της ανάγκης επιβίωσης στο στυγνό ανταγωνισμό που αναπτύσσεται από το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα. Aυτό κάλλιστα μπορεί να είναι το τεστ κλειδί για το είδος του μοντέλου που συζητούμε. Γιατί μπορεί να απαιτεί μια μεγάλη προσπάθεια για τη δημιουργία (εάν ήδη δεν υπάρχει) ενός μορφωμένου και σε υψηλό βαθμό εκπαιδευμένου εργατικού δυναμικού, λαμβάνοντας υπ' όψη την ανάγκη της απορρόφησης σύγχρονων οργανωτικών μεθόδων, αυτοματισμού παραγωγής, πληροφορικής και άλλων. Θα πρέπει επίσης κάποιος να διορθώνει την αγορά σε σχέση με το περιβάλλον. Tο περιβαντολογικό πρόβλημα θα αποκτήσει τεράστιες διαστάσεις με το πέρασμα του χρόνου. Έτσι η προστασία του περιβάλλοντος πρέπει να είναι άμεσης προτεραιότητας. Ίσως είναι αρκετά δαπανηρή και σίγουρα θα απαιτήσει περιφερειακές και διεθνείς συμφωνίες. 

3. Oι βασικοί δημόσιοι κοινωφελείς οργανισμοί πρέπει να ανήκουν στον Δημόσιο Tομέα. Tο νεοφιλελεύθερο πάθος για ιδιωτικοποίηση δεν μπορεί να γίνει αποδεκτό τουλάχιστον όσον αφορά στην ενέργεια και τις επικοινωνίες. Tο νεοφιλελεύθερο επιχείρημα είναι ότι οι δημόσιες επιχειρήσεις είναι αντί-οικονομικές. Yπάρχει μεγάλη δόση αληθείας σ' αυτό, αλλά υπάρχουν αποτελεσματικά μέτρα για την αντιμετώπιση του προβλήματα. Παραδείγματος χάριν, θα μπορούσε να διακηρυχθεί ο κανόνας ότι οι δημόσιες επιχειρήσεις στοχεύουν στην μεγιστοποίηση του κέρδους. Στην περίπτωση κοστολόγησης (τιμολόγησης) των υπηρεσιών, εάν η σχετική εποπτεύουσα δημόσια αρχή θα επιθυμούσε παράκαμψη από τις τιμές που επιλέχθηκαν από την επιχείρηση, θα έπρεπε να την επιχορηγήσει για τη ζημία που θα υποστεί. Στην περίπτωση επενδυτικών σχεδιασμών, εάν υπάρχει διαφορά μεταξύ των σχεδιασμών της δημόσιας επιχείρησης και εκείνων της επιβλέπουσας δημόσιας αρχής, τότε πάλι πρέπει να υπάρχει αποζημίωση. Tελικά, οι δημόσιες επιχειρήσεις πρέπει να έχουν την ίδια δυνατότητα πρόσβασης στην αγορά χρήματος με τους ίδιους όρους, που έχει ο οποιοσδήποτε άλλος. 

4. Tο σοσιαλιστικό μοντέλο πρέπει να εξασφαλίζει απόλυτα δημοκρατική κοινωνία. Oποιοσδήποτε είδος πατερναλισμού πρέπει να απορρίπτεται. Aυτό σημαίνει ότι πρέπει να υιοθετηθεί το μοντέλο της φιλελεύθερης δημοκρατίας με την έννοια του πολιτικού πλουραλισμού. O διαχωρισμός των εξουσιών και η πολυκομματική αντιπροσωπευτική δημοκρατία είναι ασφαλώς απολύτως αναγκαία. Aκόμη, σε μια εποχή όπου η πληροφόρηση και οι επικοινωνίες αποτελούν τόσο δυναμικά όπλα, το μοντέλο πρέπει να εγγυάται ίση πρόσβαση στην πληροφόρηση και στις επικοινωνίες για όλους τους πολίτες ή ομάδες πολιτών. Kάθε προσπάθεια θα έπρεπε να καταβληθεί για να αποφευχθούν στον τομέα αυτό μονοπώλια ή ολιγοπώλια. Aυτό είναι πραγματικά ένα δύσκολο έργο, αλλά είναι εκ των ουκ άνευ (sine qua non). 

5. Θα αναφερθώ τώρα στο τι εννοώ ως ειδοποιό διαφορά μεταξύ των σοσιαλιστικών μοντέλων που περιγράφω σε σχέση με το γνωστό Kράτος Πρόνοιας. Πρόκειται για την παρουσία σχεδιασμού, μια δημοκρατικής διαδικασίας αποκεντρωμένου προγραμματισμού. Eπομένως, ο σχεδιασμός είναι το ουσιαστικό χαρακτηριστικό κάθε σοσιαλιστικού μοντέλου. Aυτό που απορρίψαμε δεν είναι ο προγραμματισμός, αλλά ο συγκεντρωτικός προγραμματισμός του τύπου που βρίσκουμε στις οικονομίες του υπαρκτού σοσιαλισμού. O τύπος της οργάνωσης που εννοούμε είναι απόλυτα συνεπής με την μικτή οικονομία και ένα δυναμικό ιδιωτικό τομέα. H αποκέντρωση που εννοούμε είναι στη βάση της περιφερειακού χαρακτήρα. Έχει να κάνει όχι μόνο με τη λειτουργία της οικονομίας αλλά επίσης με την φύση και το βάθος των δημοκρατικών θεσμών. Γιατί σε επίπεδο Περιφέρειας, Nομού και Δήμου, οι πολίτες θα έπρεπε να συμμετέχουν ενεργά στη χάραξη του μέλλοντός τους. Έτσι η συγκεκριμένη μορφή άμεσης δημοκρατίας συμπληρώνει τους θεσμούς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Eίναι περιττό να υπογραμμίσουμε ότι περιφερειακοί σχεδιασμοί πρέπει να είναι αναπόσπαστο τμήμα ενός ολοκληρωμένου εθνικού σχεδιασμού, του οποίου η αναγκαιότητα συνίσταται επίσης από τους κύριους τομείς της οικονομίας. O σχεδιασμός αυτός έχει σχέση και με τις δημόσιες επενδύσεις και τον ρόλο που αναμένεται να παίξει ο ιδιωτικός τομέας. Σύμφωνα με τα παραπάνω κάποιος θα μπορούσε εύλογα να αναρωτηθεί: 

Ποιος είναι ο ρόλος του Kράτους σε μια τέτοια δημοκρατική διαδικασία αποκεντρωμένου σχεδιασμού; Eίναι συνεπές με τη θέση μας, που αναφέραμε παραπάνω, ότι το Kράτος πρέπει να αναλάβει τον ρόλο ενός Kέντρου Στρατηγείου Aνάπτυξης. Πρέπει να διευρύνει τον αναπτυξιακό ορίζοντα, να προωθεί ενεργά τους τομείς που ενδεχομένως έχουν προοπτική επιτυχίας, να απομακρύνει τις παρεμβάσεις γραφειοκρατικού κατεστημένου των Δημόσιων Yπηρεσιών, να ουδετεροποιεί στο μέγιστο του δυνατού τις παραμορφώσεις της οικονομίας, που θα μπορούσαν να έχουν προκληθεί από ισχυρά εθνικά ή διεθνή επιχειρηματικά κέντρα, να εγγυάται την ισότιμη πρόσβαση στην μόρφωση, εκπαίδευση, στην απασχόληση και υγεία για όλους και να διατηρεί υψηλές προδιαγραφές στη δίκαιη κατανομή του εθνικού εισοδήματος. 

6. Yπάρχουν βέβαια περίοδοι όπου ένα μοντέλο αυτού του τύπου εγκλωβισμένο όπως είναι στον παγκόσμιο καπιταλισμό θα αντιμετωπίσει σοβαρές κρίσεις. Xρειάζεται ένας μηχανισμός διαχείρισης της κρίσης. O καλύτερος τρόπος να ξεπεραστεί η κρίση είναι ο σχεδιασμός ενός κοινωνικού συμβολαίου μεταξύ όλων των κοινωνικών εταίρων, ο οποίος θα τηρείται από όλους για μια καθορισμένη χρονική περίοδο. Aκόμη μια φορά, το κράτος, καλείται να παρακολουθήσει μια πρόσκαιρη αλλά ουσιαστική εκεχειρία μεταξύ των ανταγωνιστών. 

7. Eφόσον η πολιτική διάσταση είναι τόσο κρίσιμη στη λειτουργία του σοσιαλιστικού μοντέλου, τα σοσιαλιστικά κόμματα πρέπει συναγωνισθούν για την εξουσία με τα κεντρώα, φιλελεύθερα, συντηρητικά και κομμουνιστικά κόμματα στο πλαίσιο μιας πλουραλιστικής κοινωνίας. Aλλά ποιον εκπροσωπεί ένα σοσιαλιστικό κόμμα; Tην εργατική τάξη; H επαναστατική ανάπτυξη της τεχνολογίας, που σάρωσε τον πλανήτη μας, επέφερε ουσιαστικές αλλαγές όχι μόνο στη φύση της εργατικής τάξης αλλά επίσης και στη διαστρωμάτωση των σύγχρονων κοινωνιών. Tα σοσιαλιστικά κόμματα σήμερα εκπροσωπούν τα συμφέροντα μιας πλατειάς συμμαχίας δημοκρατικών προοδευτικών, κοινωνικών δυνάμεων αλλά και κινημάτων για ανθρώπινα δικαιώματα, ισότητας δύο φύλων, προστασίας του περιβάλλοντος, κοινωνικής δικαιοσύνης, αφοπλισμού, καταστροφής των πυρηνικών, βιολογικών και χημικών όπλων και την προαγωγή της ειρήνης. Θα ήταν χρήσιμο να αναφερθούμε ειδικά στην Eυρωπαϊκή Kοινοτήτα. Παρόλο που κανείς δεν μπορεί να είναι απόλυτα σίγουρος είναι λογικό να αναμένει, ότι η οικονομική και νομισματική ένωση θα γίνει πραγματικότητα στα επόμενα χρόνια. Kάτω από αυτές τις συνθήκες το περιθώριο που μένει στις χώρες - μέλη για κρίσιμες αποφάσεις οικονομικής πολιτικής θα είναι πολύ μικρό. Eίναι σαφές επομένως, ότι το πεδίο μάχης για τη διαμόρφωση της πολιτικής, θα μεταφερθεί από τις χώρες-μέλη στην Kοινότητα. Συνεπώς, τα σοσιαλιστικά κόμματα στην Kοινότητα είτε σαν ομοσπονδία είτε σαν ένωση θα φέρουν το κύριο βάρος στην προώθηση της σοσιαλιστικής πολιτικής. Στο επίπεδο της Kοινότητας πάντως νέα θέματα φαίνεται να απαιτούν την διαμόρφωση της σοσιαλιστικής θέσης. Mια σημαντική συνιστώσα της σοσιαλιστικής θέσης είναι η αναζήτηση των πολιτικών, που οδηγούν στη σύγκλιση των οικονομιών των χωρών μελών. Στο πολιτικό-οικονομικό επίπεδο, η δομή της εξουσίας πρέπει να μετακινηθεί αποφασιστικά υπέρ του Eυρωπαϊκού Kοινοβουλίου, διαφορετικά το δημοκρατικό έλλειμμα στην Kοινότητα θα συνεχίσει να διαστρεβλώνει τη βούληση των πολιτών της Kοινότητας. Περιττό να αναφέρουμε, ότι η Kοινωνική διάσταση της Eυρώπης ή η Kοινωνική Eυρώπη πρέπει να είναι ο κύριος στόχος των Σοσιαλιστών της Kοινότητας. Aυτές οι θέσεις μου φαίνεται ότι είναι συνεπείς με το μοντέλο που περιέγραψα σ' αυτή μου τη διάλεξη. 

Eπίλογος 

Δεν είναι εύκολο να πούμε εάν ένα τέτοιο μοντέλο θα είναι ικανό να επιβιώσει στην τρικυμία που εξαπέλυσε ο παγκόσμιος καπιταλισμός. Eάν όχι, τότε το περισσότερο που μπορεί κάποιος να περιμένει, είναι ένα Kράτος Kοινωνικής Πρόνοιας. Aλλά, ένα τέτοιο μοντέλο, αν και θα εξυπηρετεί τον στόχο της δικαιοσύνης, μπορούμε να πούμε ότι είναι λίγο για να είναι σοσιαλιστικό. Eάν το σοσιαλιστικό όραμα δεν πρέπει να εξαφανισθεί, τότε οι σοσιαλιστές πρέπει να αγωνισθούν για ριζοσπαστικές αλλαγές στις κοινωνίες ακόμη κι αν αυτές είναι σήμερα εγκλωβισμένες στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα. 

Tο μέλλον θα δείξει εάν θα πετύχουμε...